Witaminy to różnorodne związki organiczne niezbędne dla zachowania zdrowia i prawidłowego funkcjonowania organizmu. Biorą udział w wielu procesach miedzy innymi pełniąc funkcje regulacyjne, pomagają zwalczać wolne rodniki, działają przeciwutleniająco. Nazwa witamina pochodzi od łacińskiego słowa „vita”, czyli życie, którą wprowadził polski uczony Kazimierz Funk w 1912 roku. Pierwszą wyizolowaną przez niego witaminą była witamina B1 – tiamina. W większości przypadków witaminy muszą być dostarczane organizmowi z pożywieniem. W niewielkich ilościach są również produkowane przez bakterie w przewodzie pokarmowym (witamina K, witaminy z grupy B) czy w skórze pod wpływem promieni słonecznych (witamina D). Stąd, pomimo niewielkiego ilościowo zapotrzebowania na poszczególne witaminy, dieta uboga, nieurozmaicona czy składająca się z komponentów gorszej jakości, może nie pokrywać dziennego zapotrzebowania organizmu, co w konsekwencji doprowadzi do hipowitaminozy.
Pojęcie hipowitaminozy obejmuje zespół objawów wywołanych niedoborem jednej lub kilku witamin w organizmie. Może być pierwotna – kiedy niedobory spowodowane są zbyt małą podażą wraz z dietą lub wtórna – w efekcie upośledzenia wchłaniania witamin z pokarmu. To zjawisko może mieć miejsce w czasie choroby czy ciąży, podczas podawania leków czy w wypadku wyjałowienia przewodu pokarmowego. W skrajnych wypadkach całkowitego lub bardzo znaczącego niedoboru występuje tzw. awitaminoza – prowadzi do zaburzenia funkcjonowania metabolizmu oraz chorób charakterystycznych dla braku konkretnej witaminy (np. brak witaminy D – krzywizna) Warto od razu podkreślić, że w wypadku witamin, równie szkodliwa i niebezpieczna może okazać się hiperwitaminoza- czyli zespół objawów towarzyszących nadmiarowi witaminy w organizmie.
Witaminy dzielimy pod względem rozpuszczalności w organizmie:
- lipofilne czyli rozpuszczalne w tłuszczach – A, D, E i K
- hydrofilne – rozpuszczalne w wodzie – B i C
Ponadto możemy je podzielić na witaminy które wymagają stałego dostarczania wraz z paszą w odpowiedniej ilości ( A, E) oraz na te, które syntetyzowane są w dużej części w układnie pokarmowym konia (K oraz B i C), a także dodatkowo przez skórę – witamina D.
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach:
Witamina A
Witamina A to grupa związków, których prowitaminami są substancje z grupy karotenoidów. Beta- karoten to najważniejszy z nich. Przekształca się on w błonie śluzowej jelita cienkiego do witaminy A. Jej funkcje to ochrona zewnętrznych warstw skóry oraz błon śluzowych, a także: wpływa pozytywnie na obniżenie poziomu cholesterolu we krwi, stymuluje wzrost u młodych koni (budowa kości) i usuwa wolne rodniki. Niedobór witaminy A może powodować rogowacenie nabłonków, zmniejszenie aktywności gruczołów śluzowych, wzrost podatności na infekcje narządów wyścielonych nabłonkiem (układ oddechowy, pokarmowy, moczowy, płciowy), a także problemy skórne; zmiany w obrębie rogu kopytowego; podatność na uszkodzenia ścięgien; zaburzenia widzenia (kurza ślepota); Nadmiar: uderzeniowa dawka lub stała podaż ponad normę może być toksyczna! Nadmiar witaminy A objawia się u koni zaburzeniami koordynacji ruchowej, obniżeniem napięcia mięśniowego, szorstką sierścią, czasami również depresją. Witamina A nie występuje w naturalnych paszach, koński organizm musi ją wytworzyć z beta- karotenu, który natomiast znajduje się we wszystkich roślinach zielonych, a także marchwi i dyni.
Witamina E
Grupa tokoferoli, które są przeciwutleniaczami, ich zadaniem jest ochrona błon komórkowych i międzykomórkowych przed reaktywnymi związkami tlenu. Są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania oraz zachowania odpowiedniej struktury serca i mięśni szkieletowych. Niedobór powoduje zmiany w przepuszczalności struktur komórkowych, może wywoływać miopatię (chorobę mięśni szkieletowych) powodującą utratę masy mięśniowej, a także ich osłabienie, aż do zmian zwyrodnieniowych. Przy niedoborze witaminy E może dojść do obniżenia płodności ogierów i klaczy oraz do niedokrwistości u źrebiąt. Nadmiar: witaminę E jest stosunkowo trudno przedawkować, dopiero ekstremalnie duża dawka może dać objawy przedawkowania. Naturalnym źródłem wit. E latem są zielonki (tylko te dobrej jakości ). W przypadku skarmiania przestarzałego siana i długiego składowanego gniecionego lub śrutowanego owsa konieczne dostarczanie w postaci syntetycznej. Źródłem wit. E są również oleje roślinne.
Witamina D
Aktywne składniki witaminy D to witamina D2 i D3. Witamina D2 pochodzenia roślinnego (powstaje w skutek naświetlania promieniami UV), natomiast D3 powstaje w skórze zwierzęcia pod wpływem promieni słonecznych. Obie formy wspomagają przyswajanie wapnia i fosforu. Niedobór witaminy D może prowadzić do zaburzeń przyswajania i metabolizowania wapnia i fosforu, co z kolei wiąże się z deformacjami kości i stawów oraz zaburzeniami wzrostu. Natomiast brak jest, jak na razie, doniesień na temat innych objawów niedoborów. Doświadczenia wykazały, że konie są bardzo wrażliwe na przedawkowanie tej witaminy, z tego względu należy unikać roślin które zawierających duże dawki wit. D3 na pastwiskach i łąkach (np. konietlica łąkowa!) Naturalnym i bezpiecznym źródłem witaminy D2 jest siano suszone na pokosach (natomiast D3 – promienie słoneczne ).
Witamina K
Grupa związków niezbędna do procesu krzepnięcia krwi – wit. K reguluje wytwarzanie protrombiny. Witamina K jest syntetyzowana w przewodzie pokarmowym przez mikroorganizmy. Zdrowe, dorosłe konie nie mają problemów z niedoborami tej witaminy, niestety przy zachwianiu funkcjonowania mikroflory jelitowej (biegunki, terapia lekami czy też złe odżywianie) może dojść do niedoboru i konieczności uzupełnienia, by uniknąć skłonności do krwotoków. Źrebięta, które nie mają jeszcze w pełni wykształconego układu pokarmowego – pobierają wit. K wraz z mlekiem matki. Naturalnym źródłem są zielonki. Niestety pod wpływem światła następuje obniżenie zawartości witaminy K, w związku z czym siano jest już mniej zasobne w ten składnik. Witaminy rozpuszczalne w wodzie:
Witamina C
Posiada działanie przeciwutleniające, chroni komórki przed szkodliwym działaniem wolnych rodników. Uczestniczy w tworzeniu kolagenu, elastyny i kwasu hialuronowego. Korzystnie wpływa na utrzymanie równowagi fizjologicznej tkanki łącznej, chrzęstnej i kostnej. Konie zwykle potrafią syntetyzować witaminę C w ilościach odpowiednich do potrzeb. Należy uważać na konie starsze, które w warunkach osłabionej odporności mogą wymagać suplementacji witaminą C (szczególnie zimą). Zwiększone zapotrzebowanie na witaminę C występuje w takich sytuacjach jak stres, alergia, osłabienie, przeziębienie, rekonwalescencja, gorączka, choroba zakaźna czy anemia. Dużą zawartością wit. C odznacza się owoc dzikiej róży i rokitnika, które mogą być naturalnym suplementem diety.
Witaminy z grupy B
Z racji, iż pasze gospodarskie oraz synteza mikrobiologiczna w jelitach zapewniają pokrycie dziennego zapotrzebowania konia na witaminy z grupy B, niedobory w obrębie tej grupy są rzadko spotykane. Nie wyklucza to jednak możliwości wystąpienia ich podczas dysfunkcji układu pokarmowego (biegunka, zaburzenia flory bakteryjnej) czy też złej jakości paszy. Niestety objawy niedoboru witamin z grupy B są bardzo nieswoiste, pasujące do szeregu innych chorób ( osłabienie, zmienny apetyt, zmiany skórne, czasami zaburzenia nerwowe). Konie natomiast dobrze znoszą nadmierną podaż witaminy B, nadmiar nie wywołuje u nich konsekwencji zdrowotnych.
Witamina B1- Jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego i przemiany materii, uczestniczy w przemianach cukrowców. Ponadto przyspiesza gojenie ran i wykazuje działanie przeciwbólowe. Niedobory dotykają zwłaszcza układ nerwowy oraz układ krążenia. Witamina
B2 – Jest niezbędna w metabolizmie białka, węglowodanów i tłuszczów, wzmacnia układ nerwowy i wpływa na proces wzrostu i rozrodczość koni. Niedobór może wywoływać zapalenie skóry, oraz okresową ślepotę konia, a także porażenie mięśni zginaczy.
Witamina B3-Uczestniczy w przemianach metabolicznych ( uwalnianie energii), rozkład i synteza – węglowodanów, kwasów tłuszczowych i aminokwasów.
Witamina B4- Cholina jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania mózgu oraz przewodnictwa impulsów nerwowych.
Witamina B5- Ta witamina jest potrzebna dla odpowiedniego funkcjonowania komórek, przekaźników nerwowych . Ponadto uczestniczy w licznych syntezach (aminokwasów, kwasów nukleinowych, hormonów) oraz metabolizmie białek, tłuszczy i cukrów.
Witamina B6- Jest odpowiedzialna za reakcje biochemiczne. Ponadto ma wpływ na ciśnienie krwi, pracę serca czy skurcze mięśni, a także prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego.
Witamina B12-Uczestniczy w procesie krwiotwórczym, ułatwia syntezę kwasów nukleinowych. Dodatkowo tworzy również osłonki komórek nerwowych. Bierze udział w przemianie kwasu foliowego i wpływa na funkcjonowanie układu rozrodczego.
Witamina B15-Rozszerza naczynia krwionośne dzięki czemu poprawia ukrwienie organizmu. Stymuluje odpowiedź immunologiczną oraz ułatwia detoksykację organizmu.
Podsumowujac witaminy odgrywają bardzo ważną rolę w procesach biochemicznych zachodzących w końskim organizmie. Zarówno ich niedobory jak i nadmiar może doprowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Zapotrzebowanie na witaminy jest bardzo zróżnicowane i zależy od wielu czynników takich jak wiek, rodzaj wykonywanej przez konia pracy, stanu zdrowia, w jakim systemie konie są utrzymywane (stajennym lub pastwiskowym).
Nasuwa się pytanie, czy konieczne jest dostarczanie koniom witamin i minerałów w formie suplementów ? W okresie wiosennym i letnim jeżeli konie przebywają większą część dnia na dobrze utrzymanym pastwisku z odpowiednio dobraną roślinnością takiej potrzeby nie ma. Sytuacja zmienia się w momencie kiedy przechodzimy na „stajenny model żywieniowy”
Standardowe żywienie sianem i owsem – nie jest w stanie zapewnić optymalnej ilości witamin i minerałów. Bezpiecznym rozwiązaniem może być oparcie diety o mieszanki pełnoporcjowe. Stosując się do zaleceń producenta wraz z karmą dostarczymy do końskiego organizmu odpowiednią ilość witamin i minerałów. Minusem tego rozwiązania jest stosunkowo wysoki koszt.
Alternatywnie można skorzystać z mieszanek, które są tak skoncentrowane, by ich stosunkowo niewielkie dawki (ok. 0,1-0,2kg/100kg masy ciała/dzień) pokryły dzienne zapotrzebowanie na minerały i witaminy. Zwykle występują w formie granulatu, można również spotkać je w wersji musli. Ostatecznie można zastosować suplementy diety typu „multiwitamina”, które mogą występować w formie proszku lub peletek. To rozwiązanie może się nie sprawdzić w przypadku wybrednych koni. Szczególnie witaminy w formie proszku są przez konie nie chętnie pobierane.